نقش چادری در سیاست افغانستان؛ از جنگ افغان- انگلیس تا به امروز

جیبه مرام، کارمند دولت است. او حالا چادری نمی‌پوشد، تقریباً ۱۵ سال است بدون چادری به وظیفه می‌رود. نجیبه در رژیم طالبان زمانی‌که برای هفته یک بار به وزارت اطلاعات و فرهنگ برای امضا کردن حاضری‌اش می‌رفت، چادری می‌پوشید. اکنون خانم مرام، وقتی از خانه به دفتراش می‌رود، یک لباس معمولی مثل کت و دامن یا بالاپوش می‌پوشد و شالی را بر سر می‌کند.
نجیبه مرام، در باره این که چه‌ وقت چادری پوشیده است، گفت: «من از کودکی تا زمان طالبان چادری نمی‌پوشیدم. اما در زمان طالبان چادری پوشیدم، بعد از طالبان دیگر چادری نپوشیدم. چون در وقت طالبان یک چیز جبری بود، همه می‌پوشیدند.»

نمای بیرون یک چادری‌فروشی در مندوی شهر کابل

این خانم در باره پوشیدن چادری نظر خاصی ندارد، او به این باور است هر فرد را باید اجازه داد هر کاری که دوست دارد برای خودش انجام بدهد. خانم مرام در صحبت‌هایش افزود: «هر کس را بگذاریم، هر طوری‌که می‌خواهد باشد، همان را انجام بدهد، یکی دوست دارد چادری بپوشد، باید مانعش نشویم، یکی دوست دارد نپوشد. زن حق دارد که چادری بپوشد و یا نپوشد. قید اگر نباشد، زنان احساس راحتی می‌کنند.»
نجیبه، پیش از حکومت طالبان نیز وظیفه رسمی در دولت داشته است. او در آن وقت نیز بدون چادری به دفتر کارش می‌رفت. او در سال‌های اول طالبان کارمند بر حال دولت بوده است: «قبل از طالبان من وظیفه رسمی داشتم. دوران طالبان مأمور بر حال بودم. وقتی طالبان آمد خانم‌ها را از کار کردن در ادارات منع کردند. اما تنها مامورین طبقه اناث هفته یک بار به وزارت در منزل اول که حالا تار مطبوعات شده، می‌آمدیم و حاضری خود را امضا می‌کردیم، می‌رفتیم و معاش خود را می‌گرفتیم و دیگر هیچ کاری نمی‌کردیم، این حاضری امضا کردن برای دو سال ادامه داشت و بعد از آن دیگر اجازه هم ندادن که بیاییم و معاش را هم بند کردند.»

او تجربه‌اش را از پوشیدن چادری به‌گونه متفاوت بیان می‌کند: «در اوایل دست و پاچه می‌شدم و چشم آدم نمی‌بیند، اما بعد خوب می‌شود. وقتی ناامنی باشد چادری خوب است. من در چادری یک آرامش خاص را در خود می‌بینم و به‌خاطر این که هیچ‌کس مرا نمی‌شناسد. وقتی با عجله به خاطر سودا بیرون می‌شوم، آرایش نکرده باشم، چادری می‌پوشم یا وقتی‌که به ولایت سفر می‌کنم به‌خاطر امنیت چادری می‌پوشم.»
در سال‌های اخیر در شهر کابل زنان مثل گذشته زیاد «چادری/ برقع» نمی‌پوشند. اگر در خیابان‌های کابل سری بزنید، این را به خوبی مشاهده می‌کنید. امروزه در شهر کابل زنان و دختران با لباس‌ها و پوشش‌های مختلف برای خرید، کار و تحصیل از خانه بیرون می‌شوند.

محمدشریف از هشت سالگی چادری می‌فروشد.

محمد شریف، از ۸ ساله‌گی در شهر کابل چادری می‌فروشد. این شغل پدری‌اش است. دکانش در منطقه‌ی مندوی، ساحه پر رفت‌و‌آمد شهر کابل است. محمد شریف گفت: «در کابل تقریباً ۶۰ فی‌صد تغییر آمده است، کم شده و کسی زیاد چادری نمی‌پوشد. حالا مردم رجوع کرده به حجاب، حجاب‌های عربی، ترکی وطنی و چینایی. اما در ولایت‌ها تغییری نیامده است.»
در گذشته، قبل از حکومت طالبان چادری در شهر کابل دوخته و آماده می‌شد. اما اکنون از چین وارد می‌شود. اکثر دکان‌های چادری‌فروشی در مندوی شهر کابل است، شمار آن‌ها به ده دکان می‌رسد. در ولایت هرات و بلخ تا کنون چادری دوخته می‌شود. مشهورترین چادری در افغانستان «چادری هراتی» است.
چادری نزدیک به ۱۲ رنگ دارد. اما فعلاً در بین دختران و زنان رنگ‌های «کفتری» و «تیره/ آبی تیره» مُد است. در شهر کابل این دو رنگ زیاد استفاده می‌شود، اما در بلخ اکثراً رنگ کفتری و سفید، در هرات آبی تیره، در خوست، گردیز، جلال‌آباد و قندهار رنگ‌های سرخ، سیاه، گلابی و بنفش عموماً رواج است. زنان چادری را به‌خاطر حجاب می‌پوشند. چادری از سه قسمت ساخته شده است: کلاه که مشهور به «کلگی» است، دامن که از کلگی به‌طور چین‌دار دوخته شده و قد آن تا کمی بالاتر از بجلک پاها می‌رسد و قسمت سوم جلو چادری را به‌نام «روبند/ چشمک» یاد می‌کند. اندازه چادری نزدیک به ۱۷۰ سانتی متر است.
قیمت‌های چادری نظر به کیفیت آن فرق دارد. به‌گونه نمونه چادری چینی از ۴۵۰ تا ۷۵۰ افغانی در بازار به فروش می‌رسد. اما چادری هراتی و مزاری تا ۱۷۰۰ افغانی ارزش دارد. تنها دو شرکت افغانی، چادری را انحصاری کرده‌اند از چین به افغانستان وارد می‌کنند و در اختیار دکان‌داران قرار می‌دهند.

یک مرد در حال اتو کردن چادری در کابل

محمد شریف این دکان‌دار ۳۳ ساله گفت که پیش از حکومت طالبان کارگاها و خیاطی‌های مخصوص در کابل وجود داشته که چادری می‌دوختند، پهلوی آن ریگ‌ریزی نیز بود که چادری‌ها را رنگ می‌کرد.
۷۰ سال پیش، پدر کلان محمد شریف در شهر کابل چادری می‌ساخته و آن‌ها را می‌فروخته است. در آن زمان از پارچه‌ای که برای چادری استفاده می‌شده، به نام «گورنر» بوده است که قابلیت رنگ شدن دوباره را نیز داشته است.
محمد شریف در باره این که چرا زنان چادری می‌پوشند گفت: «کسی که قیدگیر است، زن خود را می‌گوید چادری بپوشد.»
شاه ولی ۷۸ ساله است. او در نزدیک مندوی شهر کابل، دکان رنگ‌ریزی دارد. او گفت: «دوران ظاهرشاه و داوود چادری گورنر را رنگ می‌کردیم، در خود کابل جور و فروخته می‌شد. در اوایل ظاهرشاه، زن‌های زیاد می‌پوشیدند، کم کم در زمان او، زنان روی لُچ شد.»

چادری و روی‌لُچی

دوست محمد، مسوول جمع‌آوری ضرب‌المثل‌ها در وزارت اطلاعات و فرهنگ است، او روایت می‌کند: «امیرحبیب‌الله (۱۹۰۱- ۱۹۱۹م)، پدر امان‌الله‌خان، یک خانم را که زیر چادری بسیار کاکه کاکه راه می‌رفته و خود را تیار کرده بوده، داخل یک بوجی انداخت تا حدی زدیش که فوت کرد.» این داستان که درستی و نادرستی آن دقیق معلوم نیست، اما نشان می‌دهد که استفاده از چادری در میان زنان افغان پیشینه‌ی زیادی دارد. برخی‌ها چادری را یک پدیده‌ی خارجی و مولد تاثیرات سیاسی و فرهنگی می‌دانند، اما بعضی‌های دیگر آن را یک نوع رسم و رواج افغانی.
اما در برخی از منابع در باره‌ی چادری این‌گونه‌ آمده است: «چادری یک پدیده وارد شده از بیرون افغانستان است که نظر به ضرورت زمان، جهت حفظ رویت زن‌ها از نظر قشون اشغال‌گر انگلیس که در جنگ اول افغان- انگلیس [۱۸۳۹-۱۸۴۲] در کابل آمده بودند، مصلحتاً بین زنان کابل رواج داده شد. چون تعداد زیاد عساکر انگلیسی به کابل آمدند و در مراکز نظامی سیاه‌سنگ، بی‌بی مهرو و شیرپور مستقر شده بودند و در جای بازارهای کابل گشت‌و‌گذار داشتند. کابلی‌ها صواب دیدند تا زن‌های‌شان از نظر آن‌ها در امان باشند و موقتاً روپوشی بر سر و تن ایشان کشیده شود. مساعدترین روپوشی که در آن وقت می‌توانست مورد پسند زن‌های کابل باشد، همانا چادرهای فیشنی زن‌های نواب‌های هندی بود که به تقلید از زن‌های انگلیسی در هند می‌پوشیدند و شهرت زیبایی آن بعضاً تا فامیل‌های کابل نیز رسیده بود. بعد این چادر به چادری و دلاق بدل شد که سراپای زن‌ها را می‌پوشانید. حتا بعضی اوقات مردها نیز با پوشیدن لباس زنانه، چادری و دلاق می‌توانستند با مقام‌های انگلیسی تماس گیرند.» (دایره‌المعارف آریانا- جلد سوم صفحه ۲۸۴) زنان به‌خصوص کهن‌سالان دلاق که شبیه چادری بود را می‌پوشیدند. دلاق از پنجه‌ی پا تا سر، تمام بدن را می‌پوشاند. دلاق بسیار کلان و فراخ هم بوده است.

عکس یک زن بدون چادری و یک زن با چادری در مجله میرمن سال ۱۳۵۶ خورشیدی

در افغانستان زنان در دوره‌های مختلف مستور بودند. زنان افغان دلاق و چادری می‌پوشیدند. در جامعه‌ی اسلامی در آسیایی مرکزی پوشیدن برقع یا برکا نیز رواج داشته است.
ملکه ثریا، یکی از نخستین خانم‌هایی بود که روی‌لچی را اعلام کرد. «شاه امان‌الله یک ماه بعد از لویه‌جرگه ۱۹۲۸ میلادی (هفته اول ماه اکتوبر) چهار جلسه‌ی بزرگ در قصر ستور وزارت خارجه دایر کرد که در هر یکی شش‌صد تن از معاریف و مأمورین عالی رتبه با خانم‌های‌شان به شمول دیپلومات‌های خارجی مقیم کابل اشتراک داشتند. شاه در بیانیه‌ی روز چهارم خود بر این موضوع تأکید کرد که ظرف دو ماه دیگر برقع از سر زنان برداشته خواهد شد و به جای آن یک روسری (دست‌مال) مانند زنان ترکیه برسر انداخته می‌شود که در زیر گردن گره می‌خورد، مگر شاه متذکر شد که اختیار این‌گونه ستر اجباری نیست. هم‌چنان شاه به این نکته اشاره کرد که چادری در اسلام فرض نیست و بعد خطاب به ملکه ثریا گفت که چادر خود را از سرش بردارد و ملکه چادر خود را از سر برداشت و زنان و حضار برایش کف زدند، بدون آن که از شرف ملکه چیزی کاسته شده باشد. بدین سان ملکه ثریا نخستین زن افغان است که رسماً روی‌لچی زن را در کشور اعلام کرد.» (سیمای زن افغان در حماسه و تاریخ، کاندید اکادمیسین اعظم سیستانی ۲۰۰۴ سویدن)
بعد از آن، برخی از زنان به‌خصوص زنان و دختران خانواده‌های مأموران بلندپایه‌ی دولت، به اقتباس از عمل ملکه ثریا چادری نمی‌پوشیدند. حتا گروهی از دخترانی که برای تحصیل به خارج از کشور (ترکیه) اعزام شده بودند، چادر و چادری نداشتند، اما این کار زیاد دوام نیاورد، در زمان حبیب‌الله کلکانی (۱۹۲۹) و محمد نادرشاه (۱۹۲۹-۱۹۳۳) اصلاحات و تغییرات شاه امان‌الله خان را کنار گذاشتند و زنان را مجبور به پوشیدن چادری کردند.
اما گفتنی است که در زمان ظاهرشاه (۱۹۳۳ – ۱۹۷۳) «روی‌لوچی» میان زنان به وجود آمد. دوست محمد مسوول ضرب‌المثل‌ها که در گذشته مسوولیت «مجله‌ی مردم» را به عهده داشت، گفت: «کاملاً روی‌لچی در زمان ظاهر خان به‌وجود آمد. مثل غربی‌ها بوده، نه چادر بوده نه قدیفه، حتا ران‌های‌شان معلوم می‌شده است.» اما همه زنان و دختران این‌گونه پوشش نداشته‌اند، در همان زمان، مثل حالا برخی از زنان چادری نیز می‌پوشیده‌اند. وقتی که مجاهدین (۱۹۹۲- ۱۹۹۶) کابل را گرفت، در تلویزیون اعلان شد: «هیچ خانمی بدون چادر بیرون نشود.» در زمان طالبان (۱۹۹۶- ۲۰۰۱) پوشیدن چادری و برقع برای زنان اجباری شد. اکنون بر علاوه که برخی از زنان در شهر کابل از چادری استفاده می‌کنند، گاهی مهاجمان انتحاری نیز برای مقاصدشان از چادری استفاده کرده‌اند.
وقتی رژیم طالبان سقوط کرد. اکثر دختران و زنان چادری‌های‌شان را کنار گذاشتند و بدون چادری در شهر ظاهر شدند، اما هنوز هم در شهر کابل زنان چادری می‌پوشند. تنها کسانی‌که چادری می‌پوشند، می‌دانند که زنده‌گی در پشت چادری چگونه است؟